A N N A K O W A L S K A K L . V I I
Budowa i rola układu
nerwowego
Budowa układu nerwowego
Układ nerwowy zbudowany jest z kilku podsystemów
współpracujących ze sobą i resztą organizmu. Ze względu na
budowę wyróżniamy ośrodkowy (centralny) układ nerwowy
(OUN) oraz obwodowy układ nerwowy. Ośrodkowy układ
nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego. OUN to
centrum kontroli całego organizmu. Odbiera, analizuje
iprzetwarza informacje pochodzące ze środowiska
wewnętrznego i zewnętrznego, wysyła odpowiedzi do
narządów wykonawczych. Umożliwiają to nerwy czaszkowe
irdzeniowe, które łączą mózgowie i rdzeń z różnymi częściami
ciała. To one, wraz ze splotami i zwojami, budują obwodowy
układ nerwowy. Układ ten odbiera informacje, przesyła je do
OUN oraz przewodzi odpowiedzi na nie z mózgowia i rdzenia
kręgowego do narządów wykonawczych.
Wobwodowym układzie nerwowym można wyróżnić
układ somatyczny i autonomiczny, które
współpracując ze sobą, utrzymują w równowadze
środowisko wewnętrzne organizmu. Układ
somatyczny odbiera bodźce ze środowiska
zewnętrznego i kieruje pracą mięśni szkieletowych.
Układ autonomiczny (wegetatywny) odbiera bodźce
pochodzące ze środowiska wewnętrznego
ikontroluje pracę narządów, których działanie jest
niezależne od naszej woli (np. mięśnia sercowego).
Wukładzie autonomicznym wyróżniamy część współczulną
iprzywspółczulną. Obie, za pośrednictwem różnych nerwów,
wpływają na ten sam narząd, a wykonywane przez nie
czynności mają charakter przeciwstawny. Układ współczulny
pobudza aktywność wielu narządów (i hamuje pracę innych)
oraz mobilizuje organizm do działania w sytuacjach
stresowych. Układ przywspółczulny pełni funkcje odwrotne –
hamuje aktywność narządów i wycisza organizm. Układ
współczulny powoduje na przykład rozszerzenie źrenic, które
pojawia się, gdy organizm przygotowany jest do obrony lub
ucieczki. Aby się ona udała, musi rejestrować wszystkie
zagrażające mu ruchy i szczegóły otoczenia. Gdy
niebezpieczeństwo minie, układ przywspółczulny sprawia, że
źrenice się zwężają, a oczy już nie są tak wrażliwe na
informacje płynące z otoczenia.
Komórki nerwowe i nerwy
Podstawowymi jednostkami strukturalnymi
ifunkcjonalnymi układu nerwowego są komórki
nerwowe – neurony. Drzewiasty kształt neuronów to
wyraz ich przystosowania do odbierania i przekazywania
informacji. Od ciała komórki nerwowej odchodzą w wielu
kierunkach liczne, cienkie wypustki, tzw. dendryty. Są
one krótkie i mocno rozgałęzione, przewodzą informacje
wkierunku ciała komórki. Stanowią ok. 80% całkowitej
masy neuronu. Pojedyncza długa (u człowieka mierząca
nawet do 100 cm) wypustka nerwowa to akson
odpowiedzialny za przekazywanie informacji od ciała
komórki nerwowej do innego neuronu lub narządu
wykonawczego. Nazywany jest też neurytem lub
włóknem nerwowym.
Błona komórkowa neuronu posiada zdolność
przewodzenia informacji w postaci impulsów
elektrycznych (nerwowych). Impulsy dostarczane są
przez dendryty do błony okrywającej ciało komórki
nerwowej, a stąd biegną wzdłuż błony komórkowej
aksonu do innych neuronów, mięśni, gruczołów.
Wypustki neuronów nie stykają się bezpośrednio ze sobą.
Dzieli je bardzo wąska szczelina, tzw. szczelina
synaptyczna, przez którą przekazywane są impulsy
z aksonu jednej komórki do dendrytu drugiej (lub
zaksonu do np. komórki mięśniowej lub gruczołu).
Połączenie aksonu komórki przekazującej impuls z błoną
komórki innego neuronu przyjmującego impuls lub innej
komórki przyjmującej impuls, nosi nazwę synapsy.
W przestrzeni synaptycznej informacja jest przenoszona
za pośrednictwem substancji chemicznych zwanych
mediatorami lub neuroprzekaźnikami. Wydziela je
kolbowato rozszerzone zakończenie aksonu, a wbłonie
sąsiadujących z nim dendrytów znajdują się receptory,
które pasują przestrzennie do neuroprzekaźników. Gdy
impuls elektryczny dotrze do kolbkowatego zakończenia
aksonu, do wnętrza szczeliny synaptycznej wydzielane są
mediatory. Łączą się one z receptorami obecnymi
wbłonie komórki przyjmującej, co powoduje powstanie
wniej impulsu elektrycznego przemieszczającego się
dalej w kierunku jej aksonu.
Niektóre aksony pokryte są substancją tłuszczową –
mieliną. Osłonka mielinowa izoluje sąsiednie neurony
iprzyspiesza przewodzenie impulsów wzdłuż włókien
nerwowych. Aksony lub dendryty różnych neuronów,
zebrane w pęczki i okryte od zewnątrz tkanką łączną, tworzą
nerw. Nerwy mają za zadanie przekazywać informacje
między mózgowiem lub rdzeniem kręgowym a komórkami
ciała.
Ciekawostki:
Całkowita długość nerwów obwodowych u człowieka wynosi
150 tysięcy km, a prędkość przesyłanych nimi impulsów to
5-130 m/s.
Jedynym stanem, kiedy mózg jest aktywny w stu procentach,
jest atak epilepsji u osób cierpiących na tę chorobę.
Człowiek nie jest w stanie się sam połaskotać, ponieważ mózg
dostaje informację o naszym zamiarze i przestaje reagować.
Gdyby jakimś cudem udało się rozwinąć wszystkie nerwy
znajdujące się w ludzkim ciele, można by z nich utworzyć linię
o długości ponad 100 tysięcy kilometrów. Warto przypomnieć,
że obwód naszej planety to „tylko” 40 tysięcy kilometrów.
